ANADOLU KÜLTÜRÜNDE DANTEL

                                        N.Tomris YALÇINKAYA                                                                                                 

     El Sanatları Bölümü Öğr.Üye.

Dantel; Türk kadınının özgün zevkini yansıttığı en önemli “El Sanatları” alanlarından biridir.Günümüze ulaşan örnekler incelendiğinde”dantel”in sadece ihtiyaç  için değil,süslenmek,duygularını ifade etmek,çeyiz amaçlı veya ekonomik kaygılarla üretildiği görülür.Dantel türk kadınlarında  ve aile içinde bir davranış şeklidir.Komşuluk bağlarını güçlendirici ve kadını rahatlatıcı bir faaliyet olarak görmek de mümkündür.Dantel örme alışkanlığı , dantel kullanımı, çeyiz geleneği Türk toplumunun aile yaşamında hala dinamizmini korumaktadır.Yeni nesil her ne kadar el emeği ürünleri hazır almaya yönelmiş olsa da ,hobi kurslarına olan ilgi her geçen gün artmaktadır.

Dantel;geçmişten günümüze süsleme amaçlı  yapılan  bir eşya  veya eşyayı süslemede kullanılan objedir.

Kadınlarımızın ve kızlarımızın el emeği göz nuru oyalı yazması, dantelli çarşafı,yastığı,bağlamalı peşkiri veya havlusu,dantel örtüleri,perdeleri ,yatak örtüleri, giysi aksesuarları(yaka,harç süsü vb.) gibi çok çeşitli örgü ürün günümüze kadar tekrarlanarak ulaşmıştır.Öylesine dantel bağımlılığı içinde olan kadınlarımız vardır ki,dantelinin örneğini yeminli diyerek bir başkasına dahi vermek istemez.Dantel,kadının duygularını ve sanat zevkini tattığı  bir araçtır.Her yerde,her zaman yapılabilir olması dantellere el sanatları içinde bir ayrıcalık kazandırmıştır.Ancak,belgelenmemiş her kültür yok olmaya mahkumdur.Yazılı kaynaklar incelendiğinde Avrupa da  Türk danteli denildiğinde  oyalar ve el düğümü bağlamaların( makrame adı altında ) tanıtıldığı görülmektedir. Oysa ki zengin kültürümüz içinde dantel bir çok teknikle,değişik kullanım alanlarında yer almaktadır.

          

Dünyada bir çok ülkede dantel örneklerinin yer aldığı resmi ve özel Dantel müzeleri kurulmuştur. Avrupa’nın ve  Amerika’nın  bir çok bölgesinde dantel müzeleri faaliyetlerini aktif olarak sürdürmektedir.İçerikleri ve alanları farklı olan bu müzelerde sadece dantelin tarihçesi ve sergiler değil,yapım tekniklerinin öğretildiği sınıflar ve her yaş grubundan  eğitim alan bireyler de yer almaktadır.Ayrıca, Dantel üretimi yapılan köyler de vardır.(Örneğin; Brugger Köyü-Belçika).Dantel müzeleri kültür paylaşımında uluslararası dantel yarışmaları ve bienaller düzenleyerek (Örneğin: Sansepolcro Dantel yarışmaları.İtalya)evrensel sanat anlayışına da katkıda bulunmaktadırlar.

Kastamonu İli Valiliğince açılması planlanan“ Dantel Müzesi” ,Türkiye de bir ilktir ve uluslararası platformda zengin dantel kültürümüzün özgün  örneklerini belgelemek amacıyla yapılandırılmaktadır.Dantellerimizin tanıtılmasında yapılacak  her çalışma Türk kültürü ve sanatına sahip çıkmak, belgelemek, ulusal kimliğimizi korumak açısından büyük önem taşımaktadır.Bu bağlamda,kültür birikimlerimizin tanıtılacağı bilimsel içerikli sanal müzelerin arttırılmasında Üniversitelere,  resmi kurumlara,ilgili araştırmacılara destek verilmelidir.

“Cumhuriyet Dönemi” el sanatlarımız incelendiğinde dantellerin iğne dantelleri, tığ dantelleri, şiş dantelleri, el düğümü”tırnak bağı” dantelleri, mekik dantelleri ,firkete  dantelleri ve oyalar olarak yapılageldiği görülmektedir.İncelenen örnekler içinde Osmanlı Dönemine tarihlendirme yapılabilecek ürünleri tespit etmek oldukça güçtür.Ancak, kenar oyalarında ve kenar dantellerinde Osmanlı Döneminin etkilerinin olduğu düşünülmektedir.

 Dantel kültürü genel olarak incelendiğinde tekniklerine göre ;

1.     El ile düğümlenerek yapılanlar,

2.     Bir araç kullanılarak yapılanlar,

olarak sınıflandırılabilir.

Danteller; üretilen eşyanın süslenmesi veya kenar temizliğinde kullanılanlar ve  ürünün kendisini oluşturanlar olarak ayrılırlar.

 Birincisi;dantelin ürün  kenarlarında veya kumaş yüzeyinde aplike edilmesi için örülen dantellerdir.Bunlar,çarşaf kenarı,havlu kenarı, ara danteli,perde ucu,başörtü veya yemeni kenar oyası olarak isimlendirilirler.

 İkincisi; ürünün kendisini oluşturan dantel örgülerdir.Motiflerin yan yana gelmesi ile zemin oluşturulduğu gibi, tek parça olarak  merkezden dışa doğru veya alttan yukarı bütün olarak da  örülmektedir.Örneğin; Masa örtüsü,yatak örtüsü,perde,değişik kullanım amaçlı örtüler,giysiler ve yakalar.

Geleneksel çeyiz kültürümüzde süsleme amaçlı kullanılan ,kenar ve ara dantelleri çarşaf,yastık ve yorgan  kenarlarında çok sık görülen uygulamalardır.Günümüzde, fonksiyonelliği değişen kenar ve ara danteli motiflerini çeşitli  havlu kenarlarında,giysi süslemelerinde,çanta,şapka gibi aksesuar uygulamalarında görmek mümkündür.

Yaşamla iç içe olan El sanatları,teknolojik gelişmelerle birçok değişiklikler yaşar ve yaşatır.Dantellerin de doğal olarak zaman içinde biçim,teknik,malzeme ve kompozisyon gibi özelliklerinde farklılıklar olduğu görülebilir.

            

       

Başörtüsü ve yemenilerde  kenar temizlemek ve süsleme amaçlı yapılan oyalar dantel kültürümüzün önemli bir bölümünü oluşturur.Her çeşit teknik kullanılarak  oya yapılabilmektedir.Kullanılan tekniğe göre; tığ oyaları,iğne oyaları vb.gibi isimler alırlar.Etnoğrafik olarak incelendiklerinde oyaların isimlendirildikleri görülmektedir.”Ecevit Bıyığı”,”domates oyası”,”çarkıfelek”,”biber”,”eltieltiye küstü” oyaları vb. Mecazi anlamlı veya duygu yüklü isimlerdir. Özellikle kenar oyalarında  anlam yükü taşıyan  isimler çok sık kullanılırlar.Bu isimlendirmeler folklorik değerlerimiz açısından büyük önem taşır.

Günümüzde sadece başörtü ve yemeni oyaları değil ,çağdaş  oya uygulamaları ile takı tasarımları  ve dekoratif eşyalar da üretilmektedir.

.

Ürünün  bütününü oluşturan danteller genellikle geometrik şekillerde ( daire,kare altıgen vb.)örülürler veya ana –ara motifler yanyana  birleşerek ürünü oluşturur.Yüzeyi oluşturan motifler istenilen boyutta ve sayıdadır.Bazı dairesel motiflerin kare veya dikdörtgen boyutlarda üretilmesinde  ana  motiflerin boşluklarında  küçük boyutlu  ara motifler kullanılmaktadır.Tığ dantellerinde, kroşe tekniği ile karelendirilmiş desenin örüldüğü  örneklere çok sık rastlamak mümkündür.İğne dantellerinde ise merkezden dışa doğru birbirini takip eden sıralar halinde örülen tek parça ürünlere sık rastlanır.Bazı örneklerde kare,daire veya oval şekli kazandırmak amaçlı küçük  motifler kullanılmaktadır.

Danteller kullanılan aracın veya tekniğin adına göre nitelendirilirler.Ancak,birçok dantel tekniğinin birleştirilmesinde yardımcı araç olarak tığ ve iğne kullanımına çok sık rastlanır.Tığ,şiş,iğne,firkete en sık kullanılan dantel örgü araçlarıdır.

Dantellerin geleneksel yapısı incelendiğinde örgüde kullanılan ipliklerin  çok  çeşitli renklerde   ve kalınlıklarda olduğu görülmektedir.Geleneksel dantel kültürümüzün örnekleri incelendiğinde  pamuk ve ipek iplik kullanımının yoğun olduğu görülür. Günümüzde ise dantel örgülerde pamuklu iplikler,  ipek,floş,sim  iplikler,yün,orlon ve sentetik iplikler ürünün kullanım amacına  uygun olarak seçilirler.