28 Şubat 2012 Salı



ANADOLU  DANTEL  KÜLTÜRÜ

KASTAMONU  EL DÜĞÜMÜ  ÇARŞAF  BAĞLAMALARI



                                                                                                           * Nazime Tomris YALÇINKAYA

Geleneksel  kültür unsurları içinde el sanatları; Malzeme, teknik ve biçim çeşitliliği ile Türk varlığının örf,adet,gelenek ve görenek gibi somut olmayan kültürel kimliğini  ortaya koyan en canlı belgeleridir. Gelişen  teknoloji ile sosyo-ekonomik yönden etkilenen bir çok el sanatı değişen  ihtiyaçlar, beğeniler ve kullanım alanlarından kaynaklanan  farklılıklar karşısında  gelenekselliğini korumaya çalışmaktadır.
 Anadolu  dantel kültüründe el örgü sanatının -şiş,tığ,iğne ,mekik,firkete ve el düğümü vb. gibi-  bir çok değişik tekniğini görmek mümkündür. Türk kadının ince zevkinin duygu, düşünce ve yaratıcılığının ifade şekli olan  “ dantel kültürü “ yörelere göre farklılıklar göstermektedir.

                 Fotoğraf.1  Kastamonu, "Dantel Müzesi"nden  Bağlama Örnekleri. (2009.N Tomris Yalçınkaya)

 Dantel; iğne, tığ, şiş, firkete, mekik vb. araçlar kullanılarak  ipek, pamuk ve sentetik ipliklerle  yapılan  el  örgülerine verilen isimdir. Bunların dışında el ile araç kullanılmadan düğüm atılarak yapılan “ Çarşaf Bağlamaları” Kastamonu İline has bir dantel çeşididir.

 Kastamonu Çarşaf Bağlamaların dan Örnekler: 






 Kastamonu İlinde geleneksel olarak halen yapılmakta olan bağlamalar,”çarşaf bağlamaları” ve “tırnak bağı” olarak da bilinirler. Geçmişten günümüze bağlama dantelleri çarşaf kenarında,havlu ve peştamal kenarlarında dantel olarak  süsleme ve kenar temizleme tekniği olarak yapılmıştır. El düğümü dantelleri kültürümüzde ” Çarşaf bağlamaları“ veya yöresel adı olan “Tentene” adıyla bilinmektedir.
 Bir başka tanımlama  ile çarşaf bağlamalarına tığla yapılan dantellerin elle yapılan şeklidir denilebilir.( Tan,1984: s.27)
 Kastamonu ili ve ilçelerinde kadınlarımız tarafından halen yapılmakta olan bağlamalar sadece çarşaf ve havlu vb.gibi eşyaların kenarlarında değil, süsleyici unsur olarak perde , örtü  ve  giysilerde de uygulanmaktadır. Geçmiş yüzyıllarda çarşaf, peşkir ve havlu uçlarında sıklıkla kullanılan  kompozisyonlar değişik renkte ipliklerle de yapılmaktadır.


     Fotoğraf.2  Kastamonu, Valilik El Sanatları Vakfı Dokuma Atölyesi Ürünleri.(2009 ,N.TomrisYalçınkaya)


            Geleneksel  Kastamonu Çarşaf Bağlamaları,Tosya İlçesinde  dokunan el dokuması “sarı kıvrak” yatak çarşaflarının iki uzun kenarlarına veya dört kenarına, pamuk ipliğinden, alet kullanılmaksızın, kadınların parmak uçları ve tırnakları ile sıkıştırarak  attıkları düğümlerin yan yana alt alta örülmesiyle oluşan dantellerdir.
               Bağlamalarda kullanılan ana materyal ; merserize pamuk ipliğidir.İplik kalitesine göre dantelin kalitesi de değişmektedir.İplik sayısı bağlamalrda önem taşır,iplik sayısı ne kadar az olursa dantelin düğüm sıklığı da o kadar sık olur.Genel görünümü ve  kaliteyi düğüm sıklığı,düzgünlüğü,kompozisyonu temizliği belirler. Pamuk ipliğinden yapılan çarşaf bağları, yapılışında gösterdiği şekle göre; kuş dili, katip defteri, delik yürek,baklavalı güneş,doktor gözlüğü… gibi birçok nesnesel   isimle adlandırılmıştır.  


 Kastamonu’da evlenecek her genç kızın ve erkeğin “çeyiz sandığında bağlı çarşaf bulunması” yöresel bir gelenektir. Süsleme  amaçlı kullanılan birçok üründe sadece bağlama dantelleri değil aynı zamanda  oyalar, tığ dantelleri,iğne dantelleri vb. teknikler de yaygın şekilde kullanılmaktadır.Verilen bağlama örnekleri sadece bir bölümünü oluşturmaktadır.Bağlamaların  Karadeniz bölgesinde ve Güney Bölgemizdeki illerimizde  de yapıldığı bilinmektedir.

Günümüzde,kullanım ihtiyaçları doğrultusunda bağlamalar sadece peşkir,havlu ,çarşaf kenarlarında değil,aynı zamanda örtü, perde ve giysilerin süslenmesinde de kullanılmaktadır.Yörede turistik amaçla yapılan ürünlerde ve Kastamonu valiliği , El Sanatları Dokuma vakıf atölyesinde üretilen ürünlerde bağlama danteli tekniği uygulanmaktadır.

Kastamonu Kalesinde bağlama yaparak geçimini sağlayan bir çok ev kadını vardır.Burada  hem dantel bağlama yapmakta,hem de  ürettikleri ürünleri sergileyerek satmaktadırlar.( 2009)

Fotoğraf 3 Kalede bağlama yapan kadın.(2009)

                                          Fotoğraf 4  Kalede bağlama yapan kadın.(2009)



            KAYNAKLAR:

Nail Tan ve diğerleri.”1984  .  Türk Dokuma Sanatından Örnekler”.Akbank Sanat Serisi no.8
                                      Ankara s.27
            Yalçınkaya,N.Tomris.1985   .” Kastamonu Çarşaf Bağlamaları” yayınlanmamış yüksek lisans
                                            tezi
            Koçu,Reşat Ekrem. 1996.Türk Giyim,Kuşam ve Süslenme Sözlüğü.
                                Güncel Yayıncılık:18.İstanbul.

Korkusuz, Süheyla.1971. Nakış Temel Bilgileri, Tekniği Uygulamalar
                    ve Örnekleri.Ankara

                                        *  Yrd.Doç.Dr. Gazi Üniversitesi,Mesleki Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi.

                
           

26 Şubat 2012 Pazar


ANADOLU KÜLTÜRÜNDE DANTEL

                                        N.Tomris YALÇINKAYA                                                                                                 
     El Sanatları Bölümü Öğr.Üye.

Dantel; Türk kadınının özgün zevkini yansıttığı en önemli “El Sanatları” alanlarından biridir.Günümüze ulaşan örnekler incelendiğinde”dantel”in sadece ihtiyaç  için değil,süslenmek,duygularını ifade etmek,çeyiz amaçlı veya ekonomik kaygılarla üretildiği görülür.Dantel türk kadınlarında  ve aile içinde bir davranış şeklidir.Komşuluk bağlarını güçlendirici ve kadını rahatlatıcı bir faaliyet olarak görmek de mümkündür.Dantel örme alışkanlığı , dantel kullanımı, çeyiz geleneği Türk toplumunun aile yaşamında hala dinamizmini korumaktadır.Yeni nesil her ne kadar el emeği ürünleri hazır almaya yönelmiş olsa da ,hobi kurslarına olan ilgi her geçen gün artmaktadır.

Dantel;geçmişten günümüze süsleme amaçlı  yapılan  bir eşya  veya eşyayı süslemede kullanılan objedir.

Kadınlarımızın ve kızlarımızın el emeği göz nuru oyalı yazması, dantelli çarşafı,yastığı,bağlamalı peşkiri veya havlusu,dantel örtüleri,perdeleri ,yatak örtüleri, giysi aksesuarları(yaka,harç süsü vb.) gibi çok çeşitli örgü ürün günümüze kadar tekrarlanarak ulaşmıştır.Öylesine dantel bağımlılığı içinde olan kadınlarımız vardır ki,dantelinin örneğini yeminli diyerek bir başkasına dahi vermek istemez.Dantel,kadının duygularını ve sanat zevkini tattığı  bir araçtır.Her yerde,her zaman yapılabilir olması dantellere el sanatları içinde bir ayrıcalık kazandırmıştır.Ancak,belgelenmemiş her kültür yok olmaya mahkumdur.Yazılı kaynaklar incelendiğinde Avrupa da  Türk danteli denildiğinde  oyalar ve el düğümü bağlamaların( makrame adı altında ) tanıtıldığı görülmektedir. Oysa ki zengin kültürümüz içinde dantel bir çok teknikle,değişik kullanım alanlarında yer almaktadır.
          
Dünyada bir çok ülkede dantel örneklerinin yer aldığı resmi ve özel Dantel müzeleri kurulmuştur. Avrupa’nın ve  Amerika’nın  bir çok bölgesinde dantel müzeleri faaliyetlerini aktif olarak sürdürmektedir.İçerikleri ve alanları farklı olan bu müzelerde sadece dantelin tarihçesi ve sergiler değil,yapım tekniklerinin öğretildiği sınıflar ve her yaş grubundan  eğitim alan bireyler de yer almaktadır.Ayrıca, Dantel üretimi yapılan köyler de vardır.(Örneğin; Brugger Köyü-Belçika).Dantel müzeleri kültür paylaşımında uluslararası dantel yarışmaları ve bienaller düzenleyerek (Örneğin: Sansepolcro Dantel yarışmaları.İtalya)evrensel sanat anlayışına da katkıda bulunmaktadırlar.

Kastamonu İli Valiliğince açılması planlanan Dantel Müzesi” ,Türkiye de bir ilktir ve uluslararası platformda zengin dantel kültürümüzün özgün  örneklerini belgelemek amacıyla yapılandırılmaktadır.Dantellerimizin tanıtılmasında yapılacak  her çalışma Türk kültürü ve sanatına sahip çıkmak, belgelemek, ulusal kimliğimizi korumak açısından büyük önem taşımaktadır.Bu bağlamda,kültür birikimlerimizin tanıtılacağı bilimsel içerikli sanal müzelerin arttırılmasında Üniversitelere,  resmi kurumlara,ilgili araştırmacılara destek verilmelidir.


Cumhuriyet Dönemi” el sanatlarımız incelendiğinde dantellerin iğne dantelleri, tığ dantelleri, şiş dantelleri, el düğümü”tırnak bağı” dantelleri, mekik dantelleri ,firkete  dantelleri ve oyalar olarak yapılageldiği görülmektedir.İncelenen örnekler içinde Osmanlı Dönemine tarihlendirme yapılabilecek ürünleri tespit etmek oldukça güçtür.Ancak, kenar oyalarında ve kenar dantellerinde Osmanlı Döneminin etkilerinin olduğu düşünülmektedir.

 Dantel kültürü genel olarak incelendiğinde tekniklerine göre ;

1.     El ile düğümlenerek yapılanlar,
2.     Bir araç kullanılarak yapılanlar,
olarak sınıflandırılabilir.

Danteller; üretilen eşyanın süslenmesi veya kenar temizliğinde kullanılanlar ve  ürünün kendisini oluşturanlar olarak ayrılırlar.

 Birincisi;dantelin ürün  kenarlarında veya kumaş yüzeyinde aplike edilmesi için örülen dantellerdir.Bunlar,çarşaf kenarı,havlu kenarı, ara danteli,perde ucu,başörtü veya yemeni kenar oyası olarak isimlendirilirler.

 İkincisi; ürünün kendisini oluşturan dantel örgülerdir.Motiflerin yan yana gelmesi ile zemin oluşturulduğu gibi, tek parça olarak  merkezden dışa doğru veya alttan yukarı bütün olarak da  örülmektedir.Örneğin; Masa örtüsü,yatak örtüsü,perde,değişik kullanım amaçlı örtüler,giysiler ve yakalar.

Geleneksel çeyiz kültürümüzde süsleme amaçlı kullanılan ,kenar ve ara dantelleri çarşaf,yastık ve yorgan  kenarlarında çok sık görülen uygulamalardır.Günümüzde, fonksiyonelliği değişen kenar ve ara danteli motiflerini çeşitli  havlu kenarlarında,giysi süslemelerinde,çanta,şapka gibi aksesuar uygulamalarında görmek mümkündür.

Yaşamla iç içe olan El sanatları,teknolojik gelişmelerle birçok değişiklikler yaşar ve yaşatır.Dantellerin de doğal olarak zaman içinde biçim,teknik,malzeme ve kompozisyon gibi özelliklerinde farklılıklar olduğu görülebilir.
            
       

Başörtüsü ve yemenilerde  kenar temizlemek ve süsleme amaçlı yapılan oyalar dantel kültürümüzün önemli bir bölümünü oluşturur.Her çeşit teknik kullanılarak  oya yapılabilmektedir.Kullanılan tekniğe göre; tığ oyaları,iğne oyaları vb.gibi isimler alırlar.Etnoğrafik olarak incelendiklerinde oyaların isimlendirildikleri görülmektedir.”Ecevit Bıyığı”,”domates oyası”,”çarkıfelek”,”biber”,”eltieltiye küstü” oyaları vb. Mecazi anlamlı veya duygu yüklü isimlerdir. Özellikle kenar oyalarında  anlam yükü taşıyan  isimler çok sık kullanılırlar.Bu isimlendirmeler folklorik değerlerimiz açısından büyük önem taşır.


Günümüzde sadece başörtü ve yemeni oyaları değil ,çağdaş  oya uygulamaları ile takı tasarımları  ve dekoratif eşyalar da üretilmektedir.
.

Ürünün  bütününü oluşturan danteller genellikle geometrik şekillerde ( daire,kare altıgen vb.)örülürler veya ana –ara motifler yanyana  birleşerek ürünü oluşturur.Yüzeyi oluşturan motifler istenilen boyutta ve sayıdadır.Bazı dairesel motiflerin kare veya dikdörtgen boyutlarda üretilmesinde  ana  motiflerin boşluklarında  küçük boyutlu  ara motifler kullanılmaktadır.Tığ dantellerinde, kroşe tekniği ile karelendirilmiş desenin örüldüğü  örneklere çok sık rastlamak mümkündür.İğne dantellerinde ise merkezden dışa doğru birbirini takip eden sıralar halinde örülen tek parça ürünlere sık rastlanır.Bazı örneklerde kare,daire veya oval şekli kazandırmak amaçlı küçük  motifler kullanılmaktadır.




Danteller kullanılan aracın veya tekniğin adına göre nitelendirilirler.Ancak,birçok dantel tekniğinin birleştirilmesinde yardımcı araç olarak tığ ve iğne kullanımına çok sık rastlanır.Tığ,şiş,iğne,firkete en sık kullanılan dantel örgü araçlarıdır.

Dantellerin geleneksel yapısı incelendiğinde örgüde kullanılan ipliklerin  çok  çeşitli renklerde   ve kalınlıklarda olduğu görülmektedir.Geleneksel dantel kültürümüzün örnekleri incelendiğinde  pamuk ve ipek iplik kullanımının yoğun olduğu görülür. Günümüzde ise dantel örgülerde pamuklu iplikler,  ipek,floş,sim  iplikler,yün,orlon ve sentetik iplikler ürünün kullanım amacına  uygun olarak seçilirler.







Dantel Müzesi ve Toplumların Kültürel Belleği…


Şu sıralar müzelere takılmış durumdayım… Geçmişten geleceğe toplumların kültürel miraslarını en iyi koruyan ve taşıyan kurumla onlar çünkü… Elimizden sabun köpüğü gibi akıp giden nice değeri gördükçe, müzelerin toplumlar için ne kadar vazgeçilmez yerler olduğunu bir kere daha görebilme fırsatım oluyor…
Geçenlerde şapka müzesi izlenimlerimi hatıralarım eşliğinde anlatmaya çalışmıştım dilim döndüğünce… Bu sefer yine Kastamonu’dan başka bir müze yorumum olacak, ama bu sefer hatıralardan hiç bahsetmeden anlatacağım…
Çünkü şimdiki konum olan müze pek de erkekleri ilgilendirmeyen oya ve dantel işlerini içeriyor… Ama öyle de olsa toplumun belleği için vazgeçilmez önemdeki özelliğinden hiç birşey kaybetmiyor… Türkiye’nin bu ilk  ve tek dantel müzesine, her kesimden insanın ilgilenmesinin yanında, öncelikle kadınların ilgi göstereceğini ve onların hayatındaki büyük bir boşluğu dolduracağını düşünüyorum, …
Dantel Müzesi, geçmişten günümüze, en orjinal motiflerle Türk kadınının el emeği ve göz nuru dantellerini ziyaretçilerle buluşturma fırsatı sunuyor bizlere… Makineleşen tek tip tekstil ürünlerinin etkisiyle ve eski zaman alışkanlığı yakıştırmaları ile sadece annanelerimizin ve babaannelerimizin ellerine layık gördüğümüz oya ve dantel işlerinin aslında kaybolan zamane el işçiliğine dayalı mesleklerde olduğu gibi, vefa duygularıyla hareket ederek, onlara ödememiz gereken gönül borcunu da geçmişten günümüze bizlere aktardığını aklımızdan çıkarıveriyoruz…
Müze sadece belli tipteki oya ve dantelleri barındırmıyor koleksiyonunda… Ürün yelpazesi oldukça geniş olan müze, aynı zamanda Kastamonu ilinde merkez ve ilçelerinde yüzyıllardır yapılmakta olan tırnak bağı-çarşaf bağlama dantellerinin en özel örneklerini ve geleneksel bağlama motifli dantellerini de kapsıyor… Eldeki örnekler dışında, koleksiyonların eksikliğinin, başlangıçta Kastamonulu kadınlardan, sonrasında da tüm Türkiye’deki maharetli kadınlardan gelecek dantel ve oya bağışlarıyla kapatılması düşünülüyor…
Bir de güzel internet sitesi yapmışlar ki, itiraf etmeliyim, benim gibi dantel ve oya işleriyle uzaktan yakından alakası olmayacak bir adamı bile dişe dokunur bir süre siteye kitleyebilecek ilginçlikte bir tasarıma sahip… En azından 5 – 10 dakikanızı ayırıp, etkileyici modeller arasında estetik lezzetler sunan bir tur atabilirsiniz… Kesinlikle denemenizi öneririm…
Site içeriğinde Türk Dantel Sanatı’nın tekniklerini, materyallerini ve Dantel Tarihini de bulabilmeniz mümkün… Yani en azından bir kültür yolculuğu yapmak için bile vakit ayırmaya değer… Site, teknik tabanlı bir okulun öğrencisi yada öğretmeni olmanız durumunda da, ödevler yada sınavlar için mükemmel bir arşiv imkanı sunuyor…
Aslında Dantel Müzesi’nden geç haberim olduğunu söylemek zorundayım… Yani kendi adıma bu kültürel birikimi fark etmekte sınıfta kaldığımı itiraf ediyorum… Ama yine de çok geç olmadan rastlamış olmayı şans olarak değerlendiriyorum… Çünkü müze 23 Ağustos 2009 tarihinde Şapka Devrimi kutlamaları çerçevesinde açılmış… Bir de Bebekevi denilen Türkiye’nin ilk Bebek Müzesi var ki Kastamonu’nun, o da ayrı bir yazının konusu…
         http://www.vam.ac.uk/content/articles/r/regional-knitting-in-the-british-isles-and-ireland/

        V&A   Museum .İngiltere   / Geleneksel Örgü Eserler









19 Şubat 2012 Pazar


Türkiye'nin ilk dantel müzesi açıldı
http://www.gazeteport.com.tr/NEWS/GP_528485
23.08.2009 - 18:05
KÜRE- Gazi Üniversitesi Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Tomris Yalçınkaya, ''Kastamonu,
şapka müzesi' ve bebek müzesinin ardından dantel müzesiyle Türkiye'de ve dünyada kendisini
en iyi şekilde tanıtacak'' dedi.
Mimar Vedat Tek Kültür ve Sanat Merkezi'ndeki Kastamonu Dantel Müzesi'nin açılışı
dolayısıyla düzenlenen törende konuşan Yrd. Doç. Dr. Tomris Yalçınkaya, müzenin Türk
kadınının özgün el emeği ve göz nuru dantellerini ziyaretçilerle buluşturacağını belirtti.
Yrd. Doç. Dr. Yalçınkaya, şunları kaydetti:
''Burada cumhuriyet dönemi Türk dantel kültürümüzün her alanından özgün örnekler
belgelenecek ve sergilenecek. Dantel müzesinin faaliyetleri kapsamında 2010 yılında
Kastamonu Valiliği, Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesinin işbirliğiyle uluslararası
dantel yarışması planlanıyor. Yine müzede Kastamonu ilinde merkez ve ilçelerinde
yüzyıllardır yapılmakta olan tırnak bağı-çarşaf bağlama dantellerinin en özel örneklerinin
koleksiyonu ve geleneksel bağlama motifleri sergilenecek. Kastamonu yöresi kadınlarımızın
dantel bağışlarıyla müzenin hızla gelişmesini bekliyoruz.''
Yrd. Doç. Dr. Yalçınkaya, Kastamonu'nun, şapka müzesi ve bebek müzesinin ardından dantel
müzesiyle Türkiye'de ve dünyada kendisini en iyi şekilde tanıtacağını söyledi.
Yalçınkaya, Kastamonu Valisi Mustafa Kara'ya el sanatlarının korunması ve yaşatılması
konusundaki başarılı çalışmaları ve sanata verdiği destekten dolayı teşekkür ederek, Türkiye
için büyük gurur kaynağı olacağına inandığı müzenin oluşturulmasından mutlu olduğunu
kaydetti.
Müzenin açılmasının ardından, Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi El Sanatları
Eğitimi Bölümü öğretim üyesi Nursel Baykasoğlu'nun el işlemesi ve nakış ile Lale Özder'in
yapım tekniği patentini yeni aldığı kolay üretilebilir kitre bebek sergileri gezildi.
Açılış törenine, Kastamonu Valisi Mustafa Kara, AK Parti Kastamonu Milletvekili Hakkı
Köylü, Kastamonu Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Bahri Gökçebay ve Yrd. Doç. Dr. Tomris
Yalçınkaya katıldı.
Kastamonu Valiliği ve Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesinin iş birliğiyle oluşturulan
dantel müzesi, Türkiye'de kendi alanında kurulan ilk ve tek müze olma özelliğini taşıyor.
Ankara Girişimci Kadınlar Derneği üyelerinin de destek verdiği müzede, çeşitli yörelerin
dantel ve oya örnekleri yer alıyor. (AA)