ANADOLU
KÜLTÜRÜNDE DANTEL
N.Tomris YALÇINKAYA
El Sanatları Bölümü Öğr.Üye.
Dantel; Türk kadınının özgün zevkini
yansıttığı en önemli “El Sanatları” alanlarından biridir.Günümüze ulaşan
örnekler incelendiğinde”dantel”in sadece ihtiyaç için değil,süslenmek,duygularını ifade
etmek,çeyiz amaçlı veya ekonomik kaygılarla üretildiği görülür.Dantel türk
kadınlarında ve aile içinde bir davranış
şeklidir.Komşuluk bağlarını güçlendirici ve kadını rahatlatıcı bir faaliyet
olarak görmek de mümkündür.Dantel örme alışkanlığı , dantel kullanımı, çeyiz
geleneği Türk toplumunun aile yaşamında hala dinamizmini korumaktadır.Yeni
nesil her ne kadar el emeği ürünleri hazır almaya yönelmiş olsa da ,hobi
kurslarına olan ilgi her geçen gün artmaktadır.
Dantel;geçmişten günümüze süsleme amaçlı yapılan
bir eşya veya eşyayı süslemede
kullanılan objedir.
Kadınlarımızın
ve kızlarımızın el emeği göz nuru oyalı yazması, dantelli çarşafı,yastığı,bağlamalı
peşkiri veya havlusu,dantel örtüleri,perdeleri ,yatak örtüleri, giysi
aksesuarları(yaka,harç süsü vb.) gibi çok çeşitli örgü ürün günümüze kadar
tekrarlanarak ulaşmıştır.Öylesine dantel bağımlılığı içinde olan kadınlarımız
vardır ki,dantelinin örneğini yeminli diyerek bir başkasına dahi vermek
istemez.Dantel,kadının duygularını ve sanat zevkini tattığı bir araçtır.Her yerde,her zaman yapılabilir
olması dantellere el sanatları içinde bir ayrıcalık
kazandırmıştır.Ancak,belgelenmemiş her kültür yok olmaya mahkumdur.Yazılı
kaynaklar incelendiğinde Avrupa da Türk
danteli denildiğinde oyalar ve el düğümü
bağlamaların( makrame adı altında ) tanıtıldığı görülmektedir. Oysa ki zengin
kültürümüz içinde dantel bir çok teknikle,değişik kullanım alanlarında yer
almaktadır.
Dünyada bir
çok ülkede dantel örneklerinin yer aldığı resmi ve özel Dantel müzeleri kurulmuştur.
Avrupa’nın ve Amerika’nın bir çok bölgesinde dantel müzeleri
faaliyetlerini aktif olarak sürdürmektedir.İçerikleri ve alanları farklı olan
bu müzelerde sadece dantelin tarihçesi ve sergiler değil,yapım tekniklerinin
öğretildiği sınıflar ve her yaş grubundan
eğitim alan bireyler de yer almaktadır.Ayrıca, Dantel üretimi yapılan
köyler de vardır.(Örneğin; Brugger Köyü-Belçika).Dantel müzeleri kültür
paylaşımında uluslararası dantel yarışmaları ve bienaller düzenleyerek (Örneğin:
Sansepolcro Dantel yarışmaları.İtalya)evrensel sanat anlayışına da katkıda
bulunmaktadırlar.
Kastamonu İli
Valiliğince açılması planlanan“ Dantel Müzesi” ,Türkiye de bir
ilktir ve uluslararası platformda zengin dantel kültürümüzün özgün örneklerini belgelemek amacıyla yapılandırılmaktadır.Dantellerimizin
tanıtılmasında yapılacak her çalışma
Türk kültürü ve sanatına sahip çıkmak, belgelemek, ulusal kimliğimizi korumak
açısından büyük önem taşımaktadır.Bu bağlamda,kültür birikimlerimizin
tanıtılacağı bilimsel içerikli sanal müzelerin arttırılmasında
Üniversitelere, resmi kurumlara,ilgili
araştırmacılara destek verilmelidir.
“Cumhuriyet
Dönemi” el sanatlarımız incelendiğinde dantellerin iğne dantelleri, tığ dantelleri, şiş dantelleri, el
düğümü”tırnak bağı” dantelleri, mekik dantelleri ,firkete dantelleri ve oyalar olarak yapılageldiği
görülmektedir.İncelenen örnekler içinde Osmanlı Dönemine tarihlendirme
yapılabilecek ürünleri tespit etmek oldukça güçtür.Ancak, kenar oyalarında ve
kenar dantellerinde Osmanlı Döneminin etkilerinin olduğu düşünülmektedir.
Dantel kültürü genel olarak incelendiğinde
tekniklerine göre ;
1. El
ile düğümlenerek yapılanlar,
2. Bir
araç kullanılarak yapılanlar,
olarak sınıflandırılabilir.
Danteller;
üretilen eşyanın süslenmesi veya kenar temizliğinde kullanılanlar ve ürünün kendisini oluşturanlar olarak
ayrılırlar.
Birincisi;dantelin ürün kenarlarında veya kumaş yüzeyinde aplike
edilmesi için örülen dantellerdir.Bunlar,çarşaf kenarı,havlu kenarı, ara
danteli,perde ucu,başörtü veya yemeni kenar oyası olarak isimlendirilirler.
İkincisi; ürünün kendisini oluşturan dantel
örgülerdir.Motiflerin yan yana gelmesi ile zemin oluşturulduğu gibi, tek parça
olarak merkezden dışa doğru veya alttan
yukarı bütün olarak da örülmektedir.Örneğin; Masa örtüsü,yatak
örtüsü,perde,değişik kullanım amaçlı örtüler,giysiler ve yakalar.
Geleneksel
çeyiz kültürümüzde süsleme amaçlı kullanılan ,kenar ve ara dantelleri
çarşaf,yastık ve yorgan kenarlarında çok
sık görülen uygulamalardır.Günümüzde, fonksiyonelliği değişen kenar ve ara danteli
motiflerini çeşitli havlu
kenarlarında,giysi süslemelerinde,çanta,şapka gibi aksesuar uygulamalarında
görmek mümkündür.
Yaşamla iç içe
olan El sanatları,teknolojik gelişmelerle birçok değişiklikler yaşar ve
yaşatır.Dantellerin de doğal olarak zaman içinde biçim,teknik,malzeme ve
kompozisyon gibi özelliklerinde farklılıklar olduğu görülebilir.
Başörtüsü ve yemenilerde kenar temizlemek ve süsleme amaçlı yapılan oyalar dantel kültürümüzün önemli bir
bölümünü oluşturur.Her çeşit teknik kullanılarak oya yapılabilmektedir.Kullanılan tekniğe
göre; tığ oyaları,iğne oyaları vb.gibi isimler alırlar.Etnoğrafik olarak
incelendiklerinde oyaların isimlendirildikleri görülmektedir.”Ecevit
Bıyığı”,”domates oyası”,”çarkıfelek”,”biber”,”eltieltiye küstü” oyaları vb.
Mecazi anlamlı veya duygu yüklü isimlerdir. Özellikle kenar oyalarında anlam yükü taşıyan isimler çok sık kullanılırlar.Bu
isimlendirmeler folklorik değerlerimiz açısından büyük önem taşır.
Günümüzde sadece
başörtü ve yemeni oyaları değil ,çağdaş
oya uygulamaları ile takı tasarımları
ve dekoratif eşyalar da üretilmektedir.
.
Ürünün bütününü oluşturan danteller genellikle
geometrik şekillerde ( daire,kare altıgen vb.)örülürler veya ana –ara motifler
yanyana birleşerek ürünü
oluşturur.Yüzeyi oluşturan motifler istenilen boyutta ve sayıdadır.Bazı
dairesel motiflerin kare veya dikdörtgen boyutlarda üretilmesinde ana
motiflerin boşluklarında küçük
boyutlu ara motifler kullanılmaktadır.Tığ
dantellerinde, kroşe tekniği ile karelendirilmiş desenin örüldüğü örneklere çok sık rastlamak mümkündür.İğne
dantellerinde ise merkezden dışa doğru birbirini takip eden sıralar halinde
örülen tek parça ürünlere sık rastlanır.Bazı örneklerde kare,daire veya oval
şekli kazandırmak amaçlı küçük motifler kullanılmaktadır.
Danteller
kullanılan aracın veya tekniğin adına göre nitelendirilirler.Ancak,birçok
dantel tekniğinin birleştirilmesinde yardımcı araç olarak tığ ve iğne
kullanımına çok sık rastlanır.Tığ,şiş,iğne,firkete en sık kullanılan
dantel örgü araçlarıdır.
Dantellerin
geleneksel yapısı incelendiğinde örgüde kullanılan ipliklerin çok çeşitli
renklerde ve kalınlıklarda olduğu görülmektedir.Geleneksel
dantel kültürümüzün örnekleri incelendiğinde
pamuk ve ipek iplik kullanımının yoğun olduğu görülür. Günümüzde ise
dantel örgülerde pamuklu iplikler, ipek,floş,sim
iplikler,yün,orlon ve sentetik iplikler ürünün kullanım amacına uygun olarak seçilirler.